Tα τελευταία χρόνια γίνεται ολοένα και συχνότερα λόγος για τη βία που εκδηλώνεται μέσα στους κόλπους της σχολικής κοινωνίας. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι οι επιθετικές και βίαιες συμπεριφορές αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα αποκλειστικά και μόνο της δικής μας εποχής. Η βία σε όλες της τις μορφές και εκφράσεις υπήρχε και παλιότερα και ίσως σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι σήμερα. Τότε απλά αποσιωπείτο τόσο για κοινωνικοοικονομικούς λόγους όσο και για λόγους ελλιπούς ενημέρωσης.
Μηνύματα βίας μας βομβαρδίζουν πανταχόθεν. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας υπενθυμίζουν συνεχώς πως παντού εκδηλώνονται συσχετισμοί δυνάμεων διαδίδοντας στο σύνολο του πληθυσμού και ιδιαίτερα στα παιδιά και στους εφήβους διάφορα πρότυπα χρησιμοποίησης των σχέσεων εξουσίας (Selosse, J). Τα πρότυπα, οι στρατηγικές και τα σενάρια βίας μπορούν να προσλάβουν περίπλοκες μορφές για ορισμένες κατηγορίες του πληθυσμού. Ακόμη και η ίδια η βία μπορεί να πάρει διαφορετικές όψεις και να εκδηλωθεί με διαφορετικές συμπεριφορές από άνθρωπο σε άνθρωπο. Από τη μία πλευρά, λοιπόν, μπορούμε να διακρίνουμε την έκδηλη όψη της βίας, αυτή δηλαδή που προσφέρεται προς θέαση, όπως, βαρβαρότητα, χτυπήματα, συμπεριφορική βία και από την άλλη, να διακρίνουμε λιγότερο εμφανείς όψεις της βίας που εκδηλώνονται μέσω του λόγου. Βεβαίως, ουδείς μπορεί να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι η σωματική βία είναι περισσότερο επώδυνη από τη λεκτική.
Η βία στο σχολικό χώρο αποτελεί μία γενίκευση της κοινωνικής βίας με τη διαφορά ότι το πλαίσιο αλλάζει ενώ οι σχέσεις που αναπτύσσονται σε αυτό παραμένουν οι ίδιες. Βία κατά των προσώπων, βία κατά των αγαθών και βία κατά των θεσμών. Σύμφωνα με τον Jacques Pain (1992), ο χαρακτηρισμός σχολική κακομεταχείριση τεκμηριώνεται σε 5 διαστάσεις που έχουν συμβολικές επιπτώσεις και είναι διαρθρωτικές του σημερινού σχολείου, ενός σχολείου που θα το απασχολούσε το να σέβεται τα άτομα, μέσα από το σεβασμό προς τους χώρους του σχολείου, τη διοίκηση, την παιδαγωγική, την κοινωνικότητα και την ηθική. Για την Ψυχολόγο Λουκία Μπεζέ (1998), οι ορισμοί της επιθετικότητας στο σχολικό χώρο εμφανίζονται υπέρμετρα διευρυμένοι και οι διάφορες προσεγγίσεις αναφέρονται συνήθως σε 4 ομάδες διαπροσωπικών σχέσεων. Δηλαδή τη συμπεριφορά των διδασκόντων προς τους μαθητές, τη συμπεριφορά των μαθητών προς τους διδάσκοντες, τη συμπεριφορά των διδασκόντων μεταξύ τους και τη συμπεριφορά των μαθητών μεταξύ τους.
Στο παρόν άρθρο ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στη συμπεριφορά των μαθητών μεταξύ τους μια που το θέμα των νεαρών που προβαίνουν σε πράξεις βίας προβάλλεται από τα ΜΜΕ σχεδόν σε καθημερινή βάση. Τώρα για ποιο λόγο τα ΜΜΕ προβάλλουν σχεδόν αποκλειστικά το θέαμα που προσφέρει η βία μπορεί να οφείλεται στο ότι είτε το θέμα από μόνο του είναι αρκετά διεγερτικό είτε επειδή η επιδερμική αυτή και πρόχειρη ενασχόληση με το θέμα μας επιτρέπει να προσεπικαλούμαστε αναμασημένα στερεότυπα και αντιλήψεις που υιοθετούμε άκριτα και σχετίζονται με γενικότερα κοινωνικά φαινόμενα, όπως είναι αυτό της ανεργίας και της υποβαθμισμένης εκπαίδευσης απαλλάσσοντας μας έτσι από την αναζήτηση των πραγματικών αιτιών της βίας.
Τι είναι, όμως, αυτό που διαφοροποιεί τις πολλές μορφές βίας που εκδηλώνονται σε πολλούς τομείς της ζωής μας από εκείνες που εκδηλώνονται στο χώρο του σχολείου? Κατά πολλούς ερευνητές ο σχολικός εκφοβισμός συναντάται σε πολύ μικρή κλίμακα και βαθμό στα σχολικά περιβάλλοντα και χαρακτηρίζεται από την επαναλαμβανόμενη απρόκλητη παρενόχληση κάποιου παιδιού το οποίο δυσκολεύεται να υπερασπιστεί τον εαυτό του από κάποιο άλλο που υπερέχει σωματικά. Αυτή η απρόκλητη παρενόχληση μπορεί να πάρει είτε τη μορφή της ψυχολογικής βίας εκφραζόμενη σε κοροϊδία, πειράγματα, εξύβριση, παρατσούκλια, διάδοση φημών, ρατσιστικά σχόλια, καθώς και σε εσκεμμένο αποκλεισμό μαθητών από διάφορες κοινωνικές και σχολικές δραστηριότητες είτε τη μορφή σωματικής βίας εκφραζόμενη σε σπρωξιές, κλωτσιές, χτυπήματα, τσιμπιές, στριμώγματα. Μία άλλη μορφή που μπορεί να πάρει ο σχολικός εκφοβισμός είναι είτε αυτή της σεξουαλικής παρενόχλησης που χαρακτηρίζεται από σεξουαλικά ταπεινωτικά σχόλια, ανεπιθύμητα αγγίγματα είτε αυτή του εξαναγκασμού του θύματος να παρακολουθεί ή να συμμετέχει ενεργά σε σεξουαλικές πράξεις. Βεβαίως, ο σχολικός εκφοβισμός δύναται να εκδηλωθεί και μέσα από την κλοπή και φθορά των προσωπικών αντικειμένων των παιδιών που εκφοβίζονται, οπότε στη συγκεκριμένη περίπτωση παίρνει τη μορφή της οικονομικής εκμετάλλευσης.
Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη τις παραπάνω μορφές του σχολικού εκφοβισμού, εύλογα μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι έχει βιώσει τουλάχιστον μία μορφή βίας κατά τη διάρκεια των σχολικών του χρόνων. Ποιος δεν έχει πέσει θύμα χλευασμού ή πειράγματος από το συμμαθητή του ή δεν έχει ετικετοποιηθεί για κάποια συμπεριφορά που στα μάτια των συμμαθητών του φαινόταν κάπως περίεργη ή παράταιρη σύμφωνα με το δικό τους κώδικα; Ποιος δεν έχει δεχτεί σωματική βία εκφραζόμενη έστω σε ήπιας μορφής σπρωξιές ή χτυπήματα; Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η ειδοποιός διαφορά μεταξύ σχολικού εκφοβισμού και απλού πειράγματος, σπρωξίματος, ή κοροϊδίας, βρίσκεται στην ένταση, στη διάρκεια και στην επανάληψη μιας κατάστασης και κυρίως στην ανισορροπία δύναμης μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών. Αυτή η ανισορροπία δυνάμεων εκφράζεται μέσα από ένα δυαδικό πλαίσιο όπου το παιδί «θύτης», δηλαδή το παιδί που εκφοβίζει, υπερέχει σωματικά από το παιδί που εκφοβίζεται, δηλαδή το παιδί «θύμα».
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο το παιδί που εκφοβίζεται συνήθως βιώνει έντονες συναισθηματικές διαταραχές, όπως άγχος, φόβο που σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό όλες τις πλευρές της συμπεριφοράς του καθώς και την αντίληψη που έχει για ολόκληρο τον κόσμο. Τέτοιες μορφές συμπεριφοράς μπορεί να είναι η μείωση της σχολικής απόδοσης, η άρνηση παρουσίας του στο σχολείο και η κοινωνική του απόσυρση. Σύμφωνα με τον Ψυχίατρο Νίκο Μάνο (1998) όσο πιο έντονη και παρατεταμένη είναι η συναισθηματική διάθεση ενός ατόμου και όσο πιο πολλά και έντονα είναι τα φυτικά συμπτώματα, όπως αϋπνία ανορεξία, απώλεια της ενεργητικότητας και έκπτωση της κοινωνικής λειτουργικότητας και άλλα, τόσο η κατάσταση τείνει προς την παθολογική πλευρά. Πολλά παιδιά που βιώνουν αυτή την κατάσταση εκφοβισμού έχουν αυξημένες πιθανότητες να υποφέρουν από κατάθλιψη τόσο με σωματικά ενοχλήματα, όπως έντονοι πονοκέφαλοι, ναυτία, έμετος, δυσκολία στην αναπνοή, πόνος στο στήθος, όσο και με συμπτώματα που σχετίζονται με το συναίσθημα, την κινητοποίηση και τη σκέψη, όπως άγχος, καταθλιπτική διάθεση, απώλεια ευχαρίστησης και ενδιαφέροντος, χαμηλή αυτοεκτίμηση, και τέλος, δυσκολία στη συγκέντρωση. Βέβαια δεν αποκλείεται τα παιδιά αυτά να διακατέχονται από σκέψεις αυτοκτονίας ή στην πιο ακραία περίπτωση να προβαίνουν σε πράξεις αυτοκτονίας γεγονός που αποτελεί την πιο σοβαρή και επικίνδυνη επιπλοκή των καταθλιπτικών διαταραχών.
Πέραν των επιπτώσεων που μπορεί να έχει ο εκφοβισμός στην ψυχική υγεία των παιδιών, πολλοί ερευνητές προσπαθούν να σκιαγραφήσουν το προφίλ των παιδιών που πέφτουν θύματα σχολικού εκφοβισμού. Τα παιδιά που είναι μοναχικά, αγχώδη, μη επιθετικά, ανασφαλή, με χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση έχουν περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν το σχολικό εκφοβισμό και να γίνουν το τέλειο «θύμα» αφού αυτή η αδυναμία και η ανασφάλεια τους φαίνεται να προκαλεί τα παιδιά «θύτες», η προσωπικότητα των οποίων είναι αυταρχική με κυρίαρχο χαρακτηριστικό την επιθετικότητα, την παρορμητικότητα και την υψηλή αυτοπεποίθηση. Τα παιδιά «θύτες» συνήθως είναι μη ικανά για ενσυναίσθηση, σίγουρα για τον εαυτό τους και αποζητούν την διαμάχη συνήθως σε δημόσιο χώρο για να αυτοπροβληθούν και να αυτοεπιβεβαιωθούν.
Ανεξάρτητα από το αν ο σχολικός εκφοβισμός για ορισμένους ερευνητές αποτελεί επέκταση της κοινωνικής βίας ή ένα φαινόμενο που χαρακτηρίζει αποκλειστικά το σχολικό περιβάλλον και εκτυλίσσεται μόνο μέσα στους κόλπους του ενοχοποιώντας ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των παιδιών, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στην πρόληψη εκδήλωσης της επιθετικής συμπεριφοράς καθώς και στην προσπάθεια μείωσης της συχνότητας εκδηλώσεων τέτοιου είδους συμπεριφορών (Charlτon & David, 1993). Σε αυτήν την προσπάθεια ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσουν τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και οι ίδιοι οι γονείς.
Η συμπεριφορά των εκπαιδευτικών και η προσωπικότητα τους αποτελούν βασικά στοιχεία που συμβάλλουν στην πρόληψη των προβλημάτων συμπεριφοράς των μαθητών. Έτσι, λοιπόν, η θετική τους στάση απέναντι στους μαθητές, η προώθηση της πρωτοβουλίας και ο σεβασμός στην προσωπικότητα του μαθητή καθώς και η ενεργητική ακρόαση, καθοδήγηση και συμβουλευτική των μαθητών επιδρούν θετικά στην μαθησιακή και κοινωνική συμπεριφορά των μαθητών (Καζαμίας & Κασωτάκης, 1995) και ενισχύουν αποτελεσματικά την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθησή τους.
Αναμφίβολα, εξίσου σημαντικό ρόλο με τους εκπαιδευτικούς παίζουν και οι ίδιοι οι γονείς οι οποίοι οφείλουν να ελέγχουν τόσο τα πρότυπα που προβάλλουν στα παιδιά τους φροντίζοντας ώστε να είναι όσο το δυνατόν πιο θετικά (Γκόρος 1992) όσο και να ενισχύουν την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθησή τους μαθαίνοντάς τα να ελέγχουν τις αρνητικές τους σκέψεις και να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τα συναισθήματά τους. Είναι πολύ σημαντικό, ιδιαίτερα στο σχολικό τους περιβάλλον, τα παιδιά να μπορούν να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους, όπως το άγχος και το θυμό, καθώς και τις συνέπειες από την ενδεχόμενη αποτυχημένη διαχείριση αυτών και να τα χαλιναγωγούν δημιουργικά, καθώς, επίσης, να προβαίνουν σε εξεύρεση κινήτρων για τον εαυτό τους, αφενός μεν, για να διατηρούν την προσήλωση τους σε συγκεκριμένους στόχους σε ικανοποιητικό επίπεδο, αφετέρου δε, για να αναπτύσσουν επαρκώς την ικανότητα αυτοελέγχου τους (Mayer & Salovey,1997). Τα παιδιά που δεν έχουν την συγκεκριμένη αυτή ικανότητα συνήθως βρίσκονται σε μια κατάσταση καταθλιπτική και αγχωτική, ενώ αντίθετα εκείνα που μπορούν να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους έχουν μεγαλύτερη αντοχή μπροστά στην απογοήτευση και επανέρχονται πιο γρήγορα από μια αρνητική κατάσταση.
«Τα παιδιά που βιώνουν τον εκφοβισμό σε οποιοδήποτε περιβάλλον θα πρέπει να γνωρίζουν πως η σιωπή δεν είναι ο καλύτερος σύμμαχός τους αλλά ο μεγαλύτερος εχθρός τους. Θα πρέπει να γνωρίζουν πως η διαφορετικότητά τους δεν είναι ο μεγαλύτερος εχθρός τους αλλά ο καλύτερος σύμμαχός τους. Κάθε εμπόδιο και κάθε άσχημη εμπειρία στη ζωή τους είναι πλέον και μία πρόκληση. Κάθε πτώση, ένα μάθημα ζωής. Κάθε αποτυχία, ένας επαναπροσδιορισμός καινούργιου στόχου. Κάθε επιτυχία, ένας καινούργιος δρόμος για την κατάκτηση νέου στόχου».
Συγγραφέας: Μπαλιάμη Κωνσταντίνα, Ψυχολόγος BScN, MSc, της Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφερειακής Ενότητας Γρεβενών.
