Απώλεια & Πένθος: Τι είναι το πένθος, ποια τα στάδιά του, πώς μπορούμε να το διαχειριστούμε

Απώλεια & Πένθος: Τι είναι το πένθος, ποια τα στάδιά του, πώς μπορούμε να το διαχειριστούμε

«Απώλεια & Πένθος»

Της

Μπαλιάμη Κωνσταντίνας

Ψυχολόγος

Με μεταπτυχιακό τίτλο Ειδίκευσης στην Ψυχολογία της Άσκησης

και στην Ειδική Αγωγή

BScN, MSc, MA

Το πένθος χαρακτηρίζεται ως μία συναισθηματική κατάσταση απώλειας ενός αγαπημένου προσώπου και περιγράφεται ως μία ψυχική πληγή που επουλώνεται βαθμιαία, αργά και αφήνει σημάδια. Αν για οποιονδήποτε λόγο, το άτομο δεν κατορθώσει να ανταπεξέλθει στην περίοδο του πένθους, είναι πιθανό να εμφανίσει χρόνιες συναισθηματικές βλάβες.

Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου αποτελεί έναν από τους προδρομικούς παράγοντες για την εκδήλωση καταθλιπτικών διαταραχών. Για να αντιμετωπιστεί λοιπόν αποτελεσματικά και να λυθεί ομαλά πρέπει να κατανοηθεί επαρκώς ότι οι ψυχολογικές αντιδράσεις σε ορισμένες χρονικές στιγμές είναι φυσιολογικές και ταυτόχρονα απαραίτητες.

Συνεπώς, υπό αυτή την έννοια το πένθος δεν είναι μόνο μία «ψυχική πληγή», αλλά και μία διεργασία, ένας «θεραπευτικός πόνος» που επιτρέπει στον πενθούντα να βιώσει ένα εύρος έντονων συναισθημάτων, τα οποία θα διευκολύνουν τη συναισθηματική του προσαρμογή χωρίς την παρουσία του αγαπημένου του προσώπου. Η απώλεια συνοδεύεται πάντα από έντονη θλίψη, άγχος, ανησυχία, φόβο, απογοήτευση, θυμό και άλλα επώδυνα και έντονα συναισθήματα. Ο πόνος, οι αναμνήσεις και τα αναπάντητα ερωτήματα μπορεί να τον «στοιχειώσουν» με τη μορφή επανειλημμένων και επίμονων σκέψεων επιτείνοντας ακόμη περισσότερο τη θλίψη και την απελπισία του. Όσο μεγαλύτερη είναι η απώλεια, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ένταση του πένθους. Απώλειες που μπορούν να οδηγήσουν στη βίωση πένθους είναι ο θάνατος ή ο αποχωρισμός ενός αγαπημένου προσώπου, το διαζύγιο, η απώλεια της εργασίας, η απομάκρυνση των παιδιών από το πατρικό σπίτι, η συνταξιοδότηση, η διακοπή της κύησης και άλλοι.

Όλοι βιώνουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους σημαντικές απώλειες, ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο τις βιώνουν διαφοροποιείται από άτομο σε άτομο.

Ο τρόπος αυτός εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως είναι η προσωπικότητα του ατόμου, το είδος της απώλειας, οι ψυχικοί μηχανισμοί άμυνας που διαθέτει, οι στάσεις που έχει διαμορφώσει, οι δεξιότητες που έχει αναπτύξει και οι εμπειρίες που έχει αποκτήσει. Οι ερευνητές Ward et al., (1993) υποστηρίζουν ότι ο τρόπος θανάτου, το είδος της σχέσης με το νεκρό πρόσωπο και η προσωπικότητα του ατόμου παίζουν καθοριστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνεται ο θρήνος.

Η Dora Black (1993) αναφέρει ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι αν δεν θρηνήσει κανείς κατά την περίοδο του πένθους, όλη του η ζωή πιθανόν να επηρεαστεί με διάφορους έμμεσους τρόπους. Τα παιδιά που δεν πενθούν βλέπουν να αναστέλλεται η προσωπική τους ανάπτυξη. Οι ενήλικες που δεν καταφέρνουν να πενθήσουν είναι πιο πιθανό να χειριστούν με δυσλειτουργικό τρόπο ακόμη και τις μικρότερες απώλειες.

Υπάρχουν, λοιπόν, άτομα που πενθούν χωρίς να έχουν σημαντική ενόχληση ή έκπτωση στην κοινωνική, επαγγελματική ή άλλες σημαντικές περιοχές της λειτουργικότητας. Για τα άτομα αυτά, η διαδικασία του πένθους είναι μία περίοδος επούλωσης της ψυχικής «πληγής». Υπάρχουν, όμως, και ορισμένοι άνθρωποι που δε διαθέτουν και δεν έχουν αναπτύξει τους κατάλληλους ψυχικούς μηχανισμούς και δεξιότητες για τον έλεγχο των συναισθημάτων, με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται πολύ να διαχειριστούν αποτελεσματικά την απώλεια και το επερχόμενο πένθος.

Ορισμένοι συγγραφείς περιγράφουν ένα «φυσιολογικό» ή «ομαλό» πρότυπο που ακολουθεί ο θρήνος κατά το πρώτο έτος μετά το θάνατο του αγαπημένου προσώπου.

Το πρότυπο αυτό περιλαμβάνει ορισμένα στάδια τα οποία αποτελούν υγιείς ψυχικές αντιδράσεις που έρχονται στην επιφάνεια καθώς το άτομο προσπαθεί να νοηματοδοτήσει την απώλεια και τα οποία δεν είναι απαραιτήτως δεσμευτικά και πανομοιότυπα για όλα τα άτομα. Το σημαντικότερο μέρος όλης της θεραπευτικής διαδικασίας αποτελεί η αναγνώριση, η βίωση και η αποδοχή όλων των συναισθημάτων που αυτή δημιουργεί. Είναι σημαντικό να κατανοηθεί αυτή η διαδικασία προκειμένου να αποφευχθεί η ετικετοποίηση των φυσιολογικών αντιδράσεων ως παθολογικές (Herbert, 2004). Ακολουθούν οι φάσεις:

Πρώτη φάση: Μούδιασμα.

Αυτή η φάση ακολουθεί αμέσως με την απώλεια. Μπορεί να συνοδεύεται από κλονισμό και δυσπιστία ή άρνηση του γεγονότος. Οι εν λόγω αντιδράσεις είναι εντονότερες όταν ο θάνατος είναι αιφνίδιος. Η άρνηση βοηθά το άτομο να διαχειριστεί μόνο τόσες πληροφορίες, όσες αντέχει. Καθώς αποδέχεται την πραγματικότητα της απώλειας, αρχίζει να μπαίνει στη θεραπευτική διαδικασία. Ο άνθρωπος δυναμώνει ψυχικά και η άρνηση εξαφανίζεται.

Δεύτερη φάση: Λαχτάρα.

Το άτομο που πενθεί λαχταρά να ξαναδεί το νεκρό πρόσωπο. Μπορεί να κλαίει, να αναζητά, να αναπολεί τον νεκρό, να αισθάνεται ενοχή και θυμό και να έχει παραισθήσεις. Αυτή η φάση αποτελεί πιθανότατα τον πυρήνα του θρήνου, και κατά τη διάρκεια του δύναται να αναβιώσουν πρώιμες αναμνήσεις οδυνηρών αποχωρισμών. Είναι μια περίοδος έντονου και βαθύτατου πόνου και δυστυχίας. Εκδηλώνεται μετά το συμβάν του θανάτου και μετά την κηδεία, της οποίας η προετοιμασία και η τέλεση απασχόλησαν και ταλαιπώρησαν το άτομο. Ο θυμός αποτελεί απαραίτητο στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας. Το άτομο νιώθει εγκαταλελειμμένο και αδύναμο. Μπορεί να στρέψει το θυμό του όχι μόνο απέναντι στην οικογένεια, τους φίλους, το πρόσωπο που χάθηκε αλλά και σε ανώτερες δυνάμεις, όπως είναι ο Θεός. Ο θυμός κρύβει πόνο που οφείλεται στην απώλεια και δείχνει την ένταση της αγάπης.

Τρίτη φάση: Αποδιοργάνωση και απελπισία.

Το άτομο δυσκολεύεται να συνεχίσει τη ζωή του λόγω των συναισθημάτων απελπισίας, μοναξιάς, άγχους και κατάθλιψης που βιώνει. Το άτομο που πενθεί νιώθει ότι απειλούνται η ασφάλεια και η ταυτότητα του και ότι χάνονται ο στόχοι του. Το στάδιο αυτό επέρχεται όταν το άτομο συνειδητοποιήσει το πραγματικό μέγεθος της απώλειας. Αποσύρεται από αγαπημένες δραστηριότητες, ή όταν τις εκτελεί δεν αντλεί την ίδια ευχαρίστηση που αντλούσε πριν το τραυματικό γεγονός, είναι λυπημένο, έχει προβλήματα στον ύπνο (αϋπνία ή υπερυπνία), διαταραχές της όρεξης και προβλήματα συγκέντρωσης και μνήμης. Η κατάθλιψη αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στη συνειδητοποίηση ότι το αντικείμενο της απώλειας χάθηκε οριστικά.

Τέταρτη φάση: Αναδιοργάνωση.

Σε αυτή τη φάση το άτομο αποδέχεται την απώλεια και νιώθει ότι μπορεί να αρχίσει να τακτοποιεί ξανά τη ζωή του. Ο πόνος του θρήνου είναι λιγότερο έντονος και το αίσθημα της απώλειας δεν είναι πλέον τόσο αβάσταχτο και αφόρητο. Αυτό βέβαια δεν συμβαίνει τόσο επειδή ο χρόνος είναι ο καλύτερος γιατρός αλλά επειδή ο χρόνος, δηλαδή η ίδια η ζωή, συνεχίζεται και είναι γεμάτη ερεθίσματα, προκλήσεις, συμβάντα που αποσπούν το ενδιαφέρον του πενθούντα. Το παρελθόν παύει να επηρεάζει ολοκληρωτικά, παρότι δεν ξεχνιέται. Το άτομο αναδιαμορφώνει την ταυτότητα του και τη ζωή του χωρίς τον νεκρό. Το στάδιο αυτό αφορά στην αποδοχή της νέας πραγματικότητας. Το άτομο μαθαίνει να ζει χωρίς το αντικείμενο της απώλειας και αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να συνεχίσει τη ζωή του, να δημιουργήσει καινούριες φιλίες και να επενδύσει σε νέες σχέσεις. Πολλές φορές νιώθει πως προδίδει το άτομο που χάθηκε απολαμβάνοντας τη ζωή.
Επισημαίνεται ότι κάποια από τα παραπάνω στάδια μπορεί να παραλειφθούν ή να επαναληφθούν σε περίπτωση παλινδρόμησης.

Εύλογα συμπεραίνεται ότι η διαδικασία του πένθους απαιτεί χρόνο. Η ψυχική επούλωση της απώλειας γίνεται σταδιακά. Δεν πρέπει κανείς να ξεχνά πως δεν υπάρχει σωστό ή λανθασμένο χρονικό πλαίσιο για την επίλυση του πένθους ή «δεσμευτικό» στάδιο από το οποίο πρέπει να περάσει αναγκαστικά για να προσαρμοστεί συναισθηματικά και ψυχολογικά.

Ορισμένα άτομα αισθάνονται καλύτερα έναν χρόνο μετά την απώλεια ενώ κάποια άλλα άτομα χρειάζονται πολύ περισσότερο χρόνο. Σε περίπτωση όμως που κάποιο άτομο δεν μπορεί να χειριστεί ικανοποιητικά τις ψυχολογικές και συναισθηματικές αντιδράσεις του πένθους και αρχίσει να κατακλύζεται από συναισθήματα απελπισίας, αναξιότητας ή υπέρμετρης και απρόσφορης ενοχής, καταθλιπτικής διάθεσης, απώλειας ενδιαφέροντος και ευχαρίστησης καθώς και από επανερχόμενες σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονικού ιδεασμού, θα πρέπει να απευθυνθεί σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας για να τον βοηθήσει να διαχειριστεί το πένθος αποτελεσματικά.

Και ας μην ξεχνάμε:

«Το παρελθόν δεν μπορεί να αλλάξει, μπορεί όμως να αλλάξει το μέλλον»

Βιβλιογραφικές Αναφορές

1. Black, D. (1998). Coping with loss: Bereavement in childhood. Bmj, 316 (7135), 931-933.
2. Herbert, M. (2004). Τα παιδιά μπροστά στην απώλεια και το πένθος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
3. Ward, B & Associates (1993). Good Grief: Exploring Feeling, Loss and Death. London: Jessica Kingsley Publications Ltd.

 

ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ

Πώς μπορείς να διαχειριστείς σωστά το πένθος

• Αποδέξου το γεγονός και έκφραζε τα συναισθήματά σου ανοιχτά. Να θυμάσαι ότι τα συναισθήματα σου αποτελούν φυσιολογική αντίδραση στην απώλεια. Μίλησε για το πώς αισθάνεσαι σχετικά με την απώλεια. Δώσε στον εαυτό σου την άδεια να πενθήσει. Μην αποφεύγεις να αναγνωρίσεις και να αντιμετωπίσεις τα επώδυνα συναισθήματα γιατί έτσι παρατείνεις τη διαδικασία του πένθους. Θυμήσου πως το κλάμα βοηθά πολύ στην ανακούφιση του ψυχικού πόνου όπως και το γέλιο.

• Στηρίξου στα αγαπημένα σου πρόσωπα. Η εμπειρία του πένθους είναι μία εξαιρετικά δύσκολη εμπειρία για κάθε άνθρωπο. Η στήριξη στα αγαπημένα πρόσωπα βοηθά σε πολύ μεγάλο βαθμό. Πολλές φορές οι άνθρωποι γύρω μας δεν ξέρουν πώς να μας βοηθήσουν στις περιπτώσεις αυτές. Εξήγησέ τους τι είναι αυτό που έχεις πραγματική ανάγκη και δέξου την στήριξή τους.

• Φρόντιζε καλά τον εαυτό σου. Η ψυχή και το σώμα συνδέονται άρρηκτα. Κατά συνέπεια όταν είσαι σε καλή σωματική κατάσταση βελτιώνεται και η ψυχολογική σου διάθεση. Αντιμετώπισε τη θλίψη με σωστή διατροφή, καλό ύπνο και γυμναστική. Απόφευγε την κατανάλωση οινοπνεύματος γιατί θα σε βοηθήσει μόνο βραχυπρόθεσμα και όχι μακροπρόθεσμα (Herbert, 2004).

• Απόφευγε να δίνεις βάση στις εσφαλμένες αντιλήψεις για το πένθος. Έχεις κάθε δικαίωμα να κλαις, να γελάς και να διασκεδάζεις όταν βρίσκεσαι σε περίοδο πένθους. Απάλλαξε τον εαυτό σου από τις ενοχές. Να θυμάσαι ότι οι ενοχές προκαλούνται όταν σπάζεις τα δεσμά των «πρέπει» και των «μη», δηλαδή των κανόνων που θέτει το κοινωνικό σύστημα αξιών. Στο πένθος δεν υπάρχουν «κανόνες», «πρέπει» και «μη».

 

Δείτε περισσότερα άρθρα ψυχολογίας:

 

1. Το Άγχος των Εξετάσεων: Μονόδρομος ή Διέξοδος;
2. Η πολύπλευρη διάσταση του εκφοβισμού στο σχολικό περιβάλλον
3. Συναισθηματική Νοημοσύνη και έμφραγμα
4. Κακομαθημένα Παιδιά ή Κακότροποι Γονείς;

Όλα τα άρθρα είναι της Μπαλιάμη Κωνσταντίνας, ψυχολόγου της Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας & Κοινωνικής Μέριμνας της Π.Ε. Γρεβενών.